1. Thiếu niên thường hời hợt, thiếu suy nghĩ, chưa trưởng thành
Các em tuổi vị thành niên (từ 12 đến 18 tuổi) có thật sự hay hành động bột phát, thiếu suy nghĩ chín chắn như nhiều người lớn nghĩ không? Nếu chúng ta gần gũi với các em đủ lâu, chúng ta sẽ nhận ra điều này không đúng.
Nói đến tuổi thiếu niên thì đây là một giai đoạn cuộc đời đầy thách thức và khá dữ dội. Dữ dội ở chỗ nó bắt các em phải đối diện với rất nhiều sự thay đổi: những thay đổi về tâm sinh lý, về tương quan gia đình – xã hội, về nhận thức và đạo đức, cả về đời sống nội tâm, tâm linh nữa. Thật ra, các em thường bị choáng ngợp khi đối diện và học cách giải quyết những khó khăn, điều hòa cảm xúc và tìm cho mình một bản sắc. Chính vì vậy, thiếu niên có rất nhiều suy nghĩ, và các em thường nghĩ lại về những gì mình đã làm. Không phải tất cả thiếu niên đều có chiều sâu, nhưng phần lớn đã đạt tới khả năng suy nghĩ một cách tương đối toàn diện, có hệ thống và sâu sắc. Các em cũng thường cân nhắc những vấn đề lớn như ý nghĩa, giá trị cuộc sống, công bằng, tình thương, lẽ phải… Chúng ta có những thiếu niên như vậy ở khắp nơi trên thế giới.
Một trong những ví dụ là Greta Thunberg, người Thụy Điển. Em bắt đầu phong trào biểu tình vì khí hậu từ năm 15 tuổi, thách thức các nhà lãnh đạo thế giới và nâng cao nhận thức toàn cầu về biến đổi khí hậu. Malala Yousafzai là một hình tượng khác khi em đã viết blog cho BBC về cuộc sống dưới thời Taliban từ năm 11 tuổi, trở thành nhà hoạt động giáo dục nổi tiếng và là người trẻ nhất nhận giải Nobel Hòa bình năm 17 tuổi. Trên thế giới thì là vậy, còn ở xung quanh ta có không? Khi làm việc với thiếu niên, tôi đã có kinh nghiệm đầy kinh ngạc khi nhận ra các em có những suy nghĩ rất sâu xa và thấu hiểu. Đôi khi các em không thể hiện ra ngoài, nhưng khi chạm tới, các em có thể trình bày những hiểu biết không kém người lớn.
Nhà tâm lý học Lawrence Steinberg trong cuốn sách Adolescence đã từng viết: “Người lớn thường đánh giá quá cao tính bốc đồng của thanh thiếu niên và đánh giá thấp khả năng suy xét của họ. Nghiên cứu cho thấy thanh thiếu niên có khả năng đưa ra quyết định hợp lý không kém người lớn trong nhiều tình huống.” Tính bốc đồng của thanh thiếu niên là một bản năng của tạo hóa đặt vào. Bộ não của thanh niên thì có phần thùy não trán trước (phụ trách suy nghĩ logic, ý chí) chưa phát triển đầy đủ cho đến năm 25 tuổi, trong khi đó hệ viền (phụ trách bản năng tìm thú vui, tránh đau đớn) thì đã hoàn thiện vào tuổi dậy thì. Sự mất cân bằng này là một đặc điểm của tạo hóa để thích hợp với lối sống nguyên thủy: liều lĩnh để săn bắn và bỏ đi để tìm kiếm những vùng đất mới. Tính cách liều lĩnh, ưa trải nghiệm không làm giảm khả năng suy xét của thanh thiếu niên, dù khả năng này chưa hoàn thiện, nó cũng đã đạt tới tính chín chắn đáng nể ở tuổi 16.
Vấn đề của người lớn – hơn là của thiếu niên – như nhân vật Holden Caulfield, một thiếu niên bị cho là nổi loạn trong tác phẩm The Catcher in the Rye (Bắt trẻ đồng xanh) cũng phát biểu: “Người lớn luôn nghĩ họ hiểu mọi thứ, nhưng họ chẳng hiểu gì cả. Họ không bao giờ lắng nghe. Họ không bao giờ thực sự lắng nghe bạn.” Sự thiếu đồng cảm của người lớn đã dẫn đến khoảng cách ngày càng xa giữa các thế hệ. Người lớn cảm thấy mình có quyền nói về các thiếu niên với bất cứ một nhận định nào, bởi vì họ cũng từng là trẻ vị thành niên. Nhưng có lẽ họ đã quên, khi họ còn ở tuổi đó, họ đã sâu sắc như thế nào. Người lớn thường coi nhẹ khả năng suy xét của thanh thiếu niên trong khi chưa tìm hiểu đủ để nắm bắt tâm lý của các em.
Nhà tâm lý học Erik Erikson, qua lý thuyết phát triển tâm lý xã hội, cho rằng giai đoạn vị thành niên là giai đoạn khám phá và hình thành bản sắc. Các hành vi mà cha mẹ có thể xem là “hời hợt” thực ra là những nỗ lực của thiếu niên để tìm hiểu bản thân trong thế giới phức tạp. Các bạn trẻ đã có một hệ thống niềm tin về thế giới, sẵn sàng kiên định với những giá trị mà mình rút ra được từ hiểu biết và kinh nghiệm, sẵn sàng đón nhận thách thức và vượt qua nó. Trong giai đoạn đầy kịch tính này, “đầu ra” của thanhh thiếu niên – tức là những bước chân đầu tiên vào đời – sẽ phụ thuộc rất nhiều vào cách mà ba mẹ hiểu các em, cách mọi người giúp các em định hình chính mình trong giai đoạn ấy.
2. Thiếu niên chỉ cần được thỏa mãn nhu cầu cơ bản như ăn, ngủ, vui chơi
Điều này không đúng đâu. Đúng là với các em, được ăn no, ngủ ngon, ngủ nhiều và vui chơi là rất quan trọng. Tuy nhiên, các em quan tâm nhiều nhất lại là một điều khác. Trong thời gian làm việc tại một trường trung tiểu học quốc tế, tôi được làm việc với các em học sinh cấp 2, cấp 3 thuộc tầng lớp khá giả và giàu có. Trường giao cho tôi nhiệm vụ đến thăm và tổ chức sinh hoạt cho một nhà ký túc xá nhỏ bên cạnh trường. Tại đó tôi quen với nhiều em. Có một em gái học lớp 8, rất xinh đẹp. Nhà của em khá giả, bố mẹ thường xuyên đi công tác nên đã gửi em ở ký túc. Em nổi tiếng “chịu chơi” khi thường xuyên thay đổi kiểu tóc, màu tóc, mua sắm thả ga. Dường như đối với em, tiền bạc rủng rỉnh để chi tiêu cho sở thích là chuyện bình thường. Một lần nọ tôi hỏi em rằng, nếu cho em được chọn lựa, sống trong một gia đình bình thường, thậm chí là nghèo nữa, nhưng chan chứa tình thương, và một gia đình có điều kiện nhưng xa cách, em sẽ chọn cái nào? Em trả lời không do dự: “Chắc chắn là nhà nghèo mà có tình thương đó cô”. Đối với tôi, em gái ấy không phải trường hợp ngoại lệ hay duy nhất.
Cách mà thanh thiếu niên diễn tả khát vọng hướng tới những tương quan sâu sắc và lâu dài sẽ khiến chúng ta ngạc nhiên. Cách các em diễn tả lòng biết ơn, niềm vui, hi vọng và nỗi khắc khoải liên quan tới mối quan hệ, những tình bạn, tình cảm ở tuổi này có thể định hình tính cách của các em suốt cuộc đời. Chiều sâu nơi tâm hồn các em là một mảnh đất vô tận để người lớn tìm hiểu, lắng nghe, khuyến khích và vun trồng. Đôi khi sự hời hợt và những định kiến của người lớn làm khả năng triển nở nơi các em bị thui chột.
Kinh nghiệm của tôi là, một khi thiếu niên bắt đầu vòi tiền, bắt đầu đòi hỏi những thú vui vật chất như ăn sung mặc sướng và chẳng quan tâm gì đến hoàn cảnh của cha mẹ chúng, đó là lúc chúng ta phát hiện ra các em gặp “vấn đề” gì đó trong sự phát triển từ trước đó rồi. Điều đó có thể là một ảnh hưởng của xã hội mà ở một khoảnh khắc nào đó trong cuộc sống, cha mẹ đã để cho con cái mình bị túm lấy và đầu độc. Nói đến đây thì chúng ta lại phải bàn về các phương tiện truyền thông như mạng xã hội, điện thoại thông minh… Chúng ta sẽ cần bàn đến ở một chủ đề khác.
3. Học hành phải là ưu tiên số một của các em, không phải số hai
Trong những năm tháng nghèo khổ vì chiến tranh và thời hậu chiến, phải bám ruộng bám đất mà sống, việc học hành không được đề cao như phương án tối ưu cho cuộc sống và sự phát triển của người trẻ. Xã hội thay đổi, hiện nay, nhận thức về việc cần thiết học hành đã được đẩy lên rất cao, đến mức đôi khi là thái quá trong một số gia đình. Những năm gần đây phụ huynh Việt Nam nô nức đưa con đi học tiếng Anh, lấy bằng Ielts với band điểm thật ấn tượng. Nhiều bài báo cũng đã phân tích tình trạng người Việt chê điểm Ielts 6.0, 6.5, cho rằng nó quá thấp. Vô lý hơn nữa, có người mẹ không hài lòng khi con chỉ đạt có 8.0 Ielts ngay lần thi đầu, dù bé mới học lớp 7, lớp 8 gì đó. Việc theo đuổi con đường học vấn không có gì là sai, rất đáng khuyến khích, nhưng ở một mức độ căng thẳng và khốc liệt thì nó chỉ còn như một áp lực to lớn, một cuộc đua không hồi kết dành cho các em.
Thay vì hướng con em mình đến điểm số và thành tích được ghi nhận, cha mẹ cần hướng con mình đến việc khám phá chính những khuynh hướng, sở trường, sở đoản và một kế hoạch học tập cân bằng, vận dụng được những thiên khiếu và đạt được những gì các em muốn theo từng bước. Điều tốt nhất là khơi gợi niềm hăng say, yêu thích học hỏi khi các em còn nhỏ, và cho phép các em tiếp tục tìm hiểu bản thân trong nhiều khía cạnh đời sống – xã hội khác mà không bị tổn hại, cho phép các em trả lời cho câu hỏi “các em là ai?” và có một môi trường thuận tiện, các mối tương quan bạn bè, xã hội rộng mở đủ để các em áp dụng những gì các em học được vào cuộc sống, dĩ nhiên dưới sự đồng hành và hỗ trợ của cha mẹ.
4. Dùng mạng xã hội nhiều, thời gian lướt web lâu, chơi game luôn là xấu
Không cha mẹ nào muốn con mình thụt lùi so với xã hội, nhưng trong tư tưởng của nhiều cha mẹ và các nhà giáo, sử dụng điện thoại thông minh, mạng xã hội, lướt web luôn luôn là xấu. Ở đây chúng ta không có khuôn mẫu chung cho các em về cách sử dụng, bao lâu là đủ, như thế nào là đúng. Chúng ta chỉ nên xem xét tác động của việc sử dụng các thiết bị công nghệ này, có phải đó luôn là điều tiêu cực?
Trong cuốn “It’s Complicated: The Social Lives of Networked Teens” của Danah Boyd, tác giả lập luận rằng mạng xã hội không chỉ là nơi để thanh thiếu niên “lãng phí thời gian”, mà còn là không gian để họ xây dựng mối quan hệ, khám phá bản sắc cá nhân và học hỏi kỹ năng xã hội. Nghiên cứu từ The Adolescent Brain chỉ ra rằng việc chơi game có thể cải thiện khả năng giải quyết vấn đề, tư duy chiến lược và sự phối hợp giữa tay và mắt. Nếu việc sử dụng mạng xã hội, chơi game có những lợi ích như vậy thì đâu là vấn đề?
Vấn đề cốt lõi của việc sử dụng mạng xã hội, game online chính là: chúng gây nghiện và gây xao lãng nghiêm trọng. Tất cả các video, quảng cáo, thuật toán trên các nền tảng đã phát triển chúng thành thứ thuốc nghiện mạnh mẽ nhất, không chỉ trên thiếu niên mà còn cả người lớn. Vậy thì nan đề khó giải là: cho sử dụng cũng không được, không cho sử dụng cũng không xong. Vẫn có một số ít trẻ vị thành niên nổi bật lên như những thần đồng vượt trội, tận dụng được cơ hội trau dồi tri thức và trở nên có sức ảnh hưởng lớn nhờ mạng xã hội, nhưng nếu con em của chúng ta không nằm trong số này thì sao?
Đây hầu như là vấn đề nhức đầu của rất nhiều bậc phụ huynh, nhưng không phải là không có giải pháp. Cần phải thiết lập một hệ thống quy tắc rõ ràng, trong đó cha mẹ và con trẻ đồng thuận: mục đích sử dụng mạng xã hội, cách con bạn giải trí, thời gian giải trí, những mục tiêu khác như học tập, thể thao, hoạt động ngoại khóa… Điều tối kỵ là cha mẹ đặt ra chiến tuyến cho con mình: bỏ mạng xã hội, bỏ chơi game nếu không thì sẽ chịu các hình phạt, hoặc lấy đi ipad, điện thoại của chúng khi có chuyện không vừa ý xảy ra. Những phương tiện này trở thành vật bất ly thân của trẻ, là cách để chúng stay alert với đám bạn cùng lứa, nếu phải chọn, chắc chắn các em sẽ tìm cách để chọn thiết bị di động, không phải cha mẹ. Các em biết, nếu cha mẹ thật sự yêu thương mình, cha mẹ sẽ nhượng bộ, hoặc sẽ luôn vẫn yêu thương; còn nếu cha mẹ đã không đem lại cảm giác yêu thương, chọn cha mẹ thì có gì thay đổi đâu? Cách nghĩ, cách hành động của trẻ vị thành niên là như thế. Đôi khi bốc đồng nhưng không hoàn toàn vô lý.
Để hiểu con trẻ trong vấn đề này, cha mẹ cần dành thời gian “xâm nhập” thế giới của con. Con hay nói về vấn đề gì, nhóm bạn nào, bộ phim nào, trend tik tok nào, con thích gì, làm gì trên đó, con có khi nào biểu hiện lạ thường, tự rút vào cô lập, hoặc ít nói chuyện, trở nên xa cách? Cho phép con có không gian riêng, lắng nghe con thật nhiều, luôn thật sự chú ý khi con mở lời, coi những cuộc nói chuyện với con là ưu tiên hàng đầu, đồng thời cũng tìm lúc thuận tiện để chia sẻ nỗi lo lắng, cảm nghĩ của cha mẹ, dành thời gian để cha mẹ và con cái thấu hiểu nhau đủ để đạt tới một thỏa thuận thích đáng trong việc sử dụng điện thoại, ipad, các thiết bị thông minh khác.
5. Thiếu niên không hiểu gì về thế giới của người lớn
Có thật các thiếu niên hoàn toàn mù tịt về thế giới người lớn không? Chắc chắn là không. Ở đây không nói tới những điều tiêu cực nhưng muốn nói rằng, liệu thiếu niên có hiểu được cuộc sống khi trở thành người lớn là thế nào, những nhọc nhằn vất vả của mẹ cha, những khó khăn trong hôn nhân, cuộc sống bên nội bên ngoại, vấn đề kinh tế, tương quan hàng xóm, công việc làm ăn của cha mẹ… Các em rõ ràng là không nắm bắt hết, nhưng không phải là không hiểu chút nào.
Trong thời gian coi sóc một lưu xá nữ sinh từ 12 đến 17 tuổi, tôi có dịp gần gũi và hiểu thêm về thế giới của các em. Tôi ngạc nhiên khi nhận ra rằng, còn hơn là hiểu biết, các em là “chỉ báo” cảnh tỉnh cho người lớn về cách chúng ta suy nghĩ, cư xử, hành động có đúng đắn, có hợp tình hợp lý hay không. Lẽ thường, những người lớn, đặc biệt là những người làm công tác giáo dục thanh thiếu niên, thường nghĩ mình là người hướng dẫn, định hướng cho các em. Vô hình chung có thể dẫn đến suy nghĩ rằng mình luôn đúng. Chúng ta có thể đúng trong quy tắc, nhưng không phải lúc nào cũng đúng trong hoàn cảnh cụ thể. Khi gặp phải thái độ chống đối từ phía các em, chúng ta dùng quyền lực để trấn áp, và nghĩ rằng đang làm điều tốt cho các em, rằng các em chẳng hiểu điều gì là tốt cho chính bản thân các em cả. Không phải thế đâu, các em rất nhạy cảm và thế giới của các em rất phức tạp. Chính khi soi mình vào tâm hồn các em, cho phép các em không cảm thấy sợ hãi khi tiếp xúc với chúng ta, chúng ta đọc được bản thân mình phản chiếu lại qua các em, một cách hoàn toàn trung thực và chân thành. Các em cũng có thể cho chúng ta những lời khuyên, ngạc nhiên thay, hết sức rõ ràng, quyết liệt và trong sáng, nếu chúng ta tỏ lộ với các em một bối cảnh cụ thể, một khó khăn nào đó trong thế giới người lớn. Tôi không nghi ngờ gì rằng, thiếu niên có thể sở hữu sự khôn ngoan và thông thái – có thể còn chút trẻ con, ngây ngô – nhưng rất đáng cho người lớn lắng nghe và học hỏi.
Tôi sẽ kết ở đây qua câu chuyện về Anne Frank. Cô bé viết nhật ký khi chỉ mới 13 tuổi. Sau khi mất trong trại tập trung, cuốn nhật ký của Anne được trao lại cho cha cô bé, người may mắn thoát chết khỏi trại Auschwitz. Cuốn nhật ký đã được vinh danh là một trong 10 cuốn sách được đọc nhiều nhất trên thế giới, xuất bản hàng chục triệu bản và được dịch ra 70 thứ tiếng. Một câu nói gây ám ảnh của Anne Frank trong nhật ký của cô ấy là: “Deep down, the young are lonelier than the old.” (Sâu thẳm bên trong, người trẻ cô đơn hơn người già). Câu nói này không chỉ phản ánh sự phức tạp trong thế giới nội tâm của thanh thiếu niên mà còn cho thấy sự nhạy cảm và chiều sâu mà người lớn đôi khi không thể thấu hiểu hết.
Những câu chuyện và ví dụ này không chỉ là những trường hợp ngoại lệ mà còn minh chứng rằng trí tuệ, sự sáng tạo và chiều sâu tư duy không phải là đặc quyền của người trưởng thành. Khi được trao cơ hội, được tôn trọng và được lắng nghe, thanh thiếu niên có thể đóng góp những giá trị to lớn cho xã hội và thể hiện sự trưởng thành vượt xa tuổi đời của họ.
Leave a Reply